Шинэ орчинд чиг баримжаа яагаад түрүүлж алдагддаг вэ
Эрдэмтэд хүний тархинд шинэ, мэдэхгүй газраар явах үед тусгай “луужин” мэт тохируулга идэвхждэгийг тогтоожээ. Энэхүү олдвор нь Альцхаймерийн өвчтэй хүмүүсийн хувьд хамгийн түрүүнд зүг чиг олох чадвар алдагддаг шалтгааныг тайлбарлахад дөхөм болох боломжтой гэж үзэж байна.
Судалгааг арванхоёрдугаар сарын 4-нд Nature Communications сэтгүүлд нийтэлсэн бөгөөд туршилтад өндөр хүчин чадалтай сканнер болон виртуал бодит байдал (VR)-ыг ашигласан байна. VR орчинд хүнийг “танил” ба “танил бус” нөхцөлд оруулж, тархины хариу үйлдлийг нарийвчлан харьцуулах боломж бүрдсэн гэж тайлбарлажээ.
VR туршилт ба функциональ MRI-ээр тархины идэвхжил хэмжив
Судалгаанд 20-37 насны эрүүл 56 сайн дурын оролцогчийг сонгон авч, тэднийг сканнерт хэвтүүлсэн байдалтай виртуал орчинд “аялуулсан” байна. Туршилтын виртуал талбар нь уулсаар хүрээлэгдсэн зүлэгтэй орчин байсан бөгөөд тэнд нуусан зургаан эд зүйлийг олж хайх даалгавар өгчээ.
Оролцогчид виртуал ертөнцөөр хөдөлж байх явцад судлаачид функциональ MRI ашиглан тархины үйл ажиллагааг нь хянасан байна. Функциональ MRI нь тархины цусны урсгалын өөрчлөлтийг хэмжих замаар тухайн мөчид аль бүс илүү ажиллаж байгааг нарийвчлан ажиглах боломжтой арга гэж тайлбарлагдсан.
Төслийг хамтран бичсэн БНХАУ-ын Фудан их сургуулийн мэдрэл судлаач Дениз Ватансевер Live Science сайтад “Шинэ хотод нүүж очих эсвэл аялах үед хүн шууд дасдаггүй. Орчиндоо дасахын тулд эхлээд газраа судлах хэрэгтэй болдог” гэж хэлжээ.
Хипокампын дотор “танил” ба “шинэ” орчны дохио ялгарч байв
Судлаачид ой санамж болон зүг чиг олоход чухал үүрэгтэй хипокамп хэмээх тархины хэсгийг голлон ажигласан байна. Хипокамп дотор газар зүйн байршлыг таних үед идэвхждэг тусгай эсүүд олноор байрладаг бөгөөд өмнөх судалгаанууд хипокампын нэг үзүүр нь хот дотор баримжаа олох зэрэг ерөнхий байршлын сэтгэлгээтэй холбоотой, харин нөгөө үзүүр нь гал тогоонд аягаа хаана тавьсан зэрэг маш тодорхой байрлалыг санахад илүү ажилладгийг тогтоож байсан гэж дурджээ.
Харин танил болон танил бус орчныг ялгахад эдгээр эсүүд яг ямар зохион байгуулалтаар ажилладгийг өмнө нь тодорхой судлаагүй байсан байна. Энэ удаагийн ажиглалтаар хипокампын толгой хэсэгт байрлах эсүүд өмнө нь очиж байсан танил газрыг харах үед илүү идэвхжиж, харин сүүл хэсгийн эсүүд шинэ газар ороход түлхүү идэвхждэг хэв маяг гарчээ. Мөн “танил”-ын эсүүдээс “танил бус”-ын эс рүү шилжилт нь хипокамп дотор ууссан, шилждэг бүтэцтэйгээр ажиглагдсан байна.
Ватансевер “Нэг захаас нөгөө зах руу явахад мэддэг газрыг таньдаг эсүүдээс мэддэггүй эс рүү шилжиж байгааг харж болно” хэмээжээ.
Энэ тайлбар нь өмнөх ажлуудад гарч байсан зөрүүтэй үр дүнг нэг мөр болгож ойлгох боломж нээж магадгүй гэж зарим судлаачид үзсэн байна. Лондоны их сургуулийн коллежийн танин мэдрэл судлаач Зита Патай “Өмнөх судалгаанууд холимог үр дүн үзүүлж байсан. Харин энэ судалгаагаар тэр холимог үзүүлэлт нь эсүүд шилжиж, ууссан бүтэцтэй байрладгаас үүдэлтэй байж магадгүйг харууллаа” гэсэн байна.
Их тархины гадаргуу дээр “конус” хэлбэрийн зураглал илэрчээ
Шинэ ба танил орчинд зөвхөн хипокамп бус, тархины бусад хэсгүүд ч өөр өөрөөр хариу үзүүлсэн байна. Сэтгэхүйтэй холбоотой их тархины гадаргуу хэсэгт конус хэлбэрийн бүтэц ажиглагдсан бөгөөд төв цэг нь танил газрыг харах үед хүчтэй идэвхжиж, төвөөс холдох тусам шинэ газарт илүү идэвхждэг хандлага нэмэгдсэн гэж тайлбарлажээ. Өөрөөр хэлбэл тархи “танил”-ыг төвлөрсөн дохио болгон, “шинэ”-г илүү өргөн хүрээтэй сэрэмжийн дохио мэтээр боловсруулж байгаа зураглал гарсан байна.
Танил үед ой санамж давамгайлж, шинэ үед анхаарал-мэдрэхүй хүчтэй ажиллав
Судлаачид мөн танил ба танил бус орчинд тархины сүлжээнүүд хэрхэн солигдон ажилладгийг харьцуулжээ. Танил газарт хөдөлгөөн болон ой санамжийг зохицуулахтай холбоотой сүлжээнүүд илүү идэвхтэй байсан бол шинэ орчинд анхаарал төвлөрөл, мэдрэхүйтэй холбоотой сүлжээнүүд түлхүү ажилласан байна.
Энэ ялгаа нь шинэ орчинд дасан зохицох механизмыг тайлбарлаж болохоор гэж үзжээ. Тархины хувьд шинэ газар дээр нарийн ширийн мэдээллийг “шүүн цуглуулах” горим давамгайлж, тухайн орчин танил болохын хэрээр ой санамж-хөдөлгөөний сүлжээнүүд хамтарч “зам гаргах” горим руу шилждэг гэж тайлбарласан байна.
Альцхаймерийн эрт шинж тэмдгийг тайлбарлахад тус дөхөм байж магадгүй
Энэхүү судалгааны үр дүн зөнөх өвчний эхний үе шатанд яагаад зүг чиг олох чадвар түрүүлж доройддогийг ойлгоход тусална гэж эрдэмтэд үзжээ. Альцхаймерийн үед хамгийн түрүүнд өртдөг хэсгүүдэд их тархины гадаргуу болон хипокампын эсүүд багтдаг бөгөөд хипокампын урд, хойд хэсэг хоёулаа эхэн үед адилхан эмзэг байдаг гэж дурдсан байна.
Зүүн Английн их сургуулийн мэдрэл судлаач Луи Реноулт “Энэ судалгаа зүг чигээ олох чадвар болон ой санамж хоёр хоорондоо ямар хүчтэй холбоотойг харууллаа” гэж дүгнэжээ.
