Монголын ард түмний уламжлалт соёлын үнэт өв, үндэсний спортын нэгэн чухал төрөл болох сурын харваа нь хэдэн мянган жилийн түүхтэй, өвөрмөц дэг жаягтай, бахархалт уламжлал юм. Эртний чулуун зэвсгийн үеэс ан агнуур, дайны зориулалтаар ашиглагдаж ирсэн нум сум нь Хүннү гүрний үед улам боловсронгуй болж, модон голч, эвэр элэг, шөрмөсөн арал бүхий бүтцээр хөгжиж, өнөөгийн үндэсний сурын харвааны суурийг тавьжээ.
Үндэсний сурын харваа
Сурын харваа нь 2000 гаруй жилийн түүхтэй бөгөөд наадмын үеэр харваачид тодорхой дэг ёсны дагуу, үе шаттай өрсөлддөг. Тухайлбал, “харвааны үе” хэмээх хэлбэрээр явагддаг тоглолтод мэргэ, шил, ноён, баатар, далд, шувтарга зэрэг үеүдтэй. Мэргэ үед зөвхөн нэрд гарсан мэргэн харваачид өрсөлдөх бол шувтарга үед ирээдүйн авьяастнууд ур чадвараа сорьдог онцлогтой.
Цаг хугацааны эрхээр төрөлжиж хөгжсөн сурын харваа нь цуваа, багийн, холч зэрэг төрөлд хуваагддаг байсан ч өнөө үед үндсэндээ гурван төрөлд хуваагдаж байна: халх, урианхай, буриад. Эдгээр төрлүүд нь дүрэм, байны бүтэц, харвах арга барилаараа ялгаатай. Урианхай, буриад сурын харваанд зөвхөн эрэгтэйчүүд оролцдог бол халх сурын харваанд эрэгтэй, эмэгтэй аль ч харваач оролцох боломжтой.
Нум, сумны бүтэц
Нум нь дараах үндсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ: хөвч, гичир, их бие, бариул, шийр, хайгуул. Харваачид нум сумнаас гадна эрхийвч, ханцуйны боолт, агсуурга, ховд, хоромсого зэрэг хэрэглэгдэхүүнтэй байдаг.
Сурын харвааны төрлүүд
Урианхай сурын харваа:
Эрт цагт хаврын тэргүүн сарын шинийн 15-нд гурван модыг нийлүүлэн боож, үхрийн ширэн байг татаж харвадаг байсан бол өнөө үед сураар хийсэн байг ашиглан 50 орчим метрийн зайнаас дөрвөн сумаар харвадаг. Байны сураа “чих” гэж нэрлэж, эхний чихийг “магнай” хэмээн оноход “магнай хагарлаа” гэж уухайлдаг.
Буриад сурын харваа:
Бай нь бортого хэлбэртэй, 8х10 см хэмжээтэй бөгөөд сураа эгнүүлэн өрж, 2.2 метрийн зайнаас харвана. Буриадууд эвэр элэгтэй, хулсан их биетэй нум хэрэглэдэг уламжлалтай. Нумны уртыг харваачийн өндрийн дагуу өөрчилж, их гарын болон бага гарын гэж ангилдаг.
Халх сурын харваа:
Хоёр төрөлтэй: ханан ба хасаа харваа. Ханан харваанд 3 метр өргөн, 40 см өндөр хэцэнд сум ороход оносонд тооцдог бол хасаа харваанд бөмбөг мэт бөөрөнхий хэлбэртэй сураар хийсэн 30 сураар бай бүтээж, эрэгтэйчүүд 75 м, эмэгтэйчүүд 60 м зайнаас харвадаг. Байны бүтцэд домбо, хүзүү, улаан домбо, зурхай, азарга зэрэг хэсгүүд багтдаг.
Уухайн утга, төрөл
Сур харваанд уухай чухал үүрэгтэй бөгөөд дараах байдлаар ангилагдана:
- Урьж, уриалсан уухай
- Бай оноход баярласан уухай
- Самбарын уухай буюу угтан магтсан уухай
Эдгээр нь зөвхөн дэмжлэг төдийгүй, сэтгэл зүйн урамшуулал, уран сайхны илэрхийлэл болдог.
Харваачдын цол зэрэг
- Нэг түрүүлбэл — “Улсын мэргэн”
- Хоёр түрүүлбэл — “Даян мэргэн”
- Гурав түрүүлбэл — “Даяар дуурьсах мэргэн”
- Дөрөв түрүүлбэл — “Дархан мэргэн”
- Улсын наадмын дэд байрын эзэн — “Гарамгай харваач”
- Гуравдугаар байр — “Гоц харваач” цол хүртэнэ
